اگر شما یا یکی از عزیزانتان دچار سکته مغزی شده ­اید،تنها نیستید. سکته مغزی بسیاری از امور زندگی روزمره را تحت­ الشعاع قرار می­ دهد ولی با درمان صحیح میتوانید به زندگی برگردید. در این مقاله سعی داریم در مورد کمک ­هایی که فیزیوتراپی به بیماران مبتلا به سکته در بازیابی توانایی­ ها، استقلال و کیفیت زندگی می­کند توضیحاتی ارائه دهیم.

سکته مغزی چیست؟

وقتی جریان خون در مغز دچار اختلال می­شود، سکته رخ می­دهد. به دو طریق این اختلال اتفاق می­ افتد. در حالت اول، عروق خون بسته شده و خون به مغز نمی­رسد که به آن سکته ایسکمیک می­گویند. در حالت دوم، یکی از عروق مغز دچار خونریزی می­شود که به آن سکته هموراژیک (خونریزی مغزی) گفته می­شود.

چون خون حامل اکسیژن ضروری است، اگر جریان خون سریعا برقرار نشود، ممکن است سلول های مغزی از بین روند و آسیب های برگشت ناپذیری به ناحیه مغز وارد گردد. با درمان به موقع و اصولی بیشتر افرادی که دچار سکته مغزی می­شوند تا حدودی می­توانند به زندگی عادی باز­گردند. اما به دلیل آسیب­ های وارد شده به مغز تا پایان عمرمشکلاتی گریبان گیر آنها خواهد بود.

سکته مغزی از مهمترین علل مرگ و میر و ناتوانی است. سبک زندگی و عواملی که موجب افزایش ریسک ابتلا به سکته مغزی می­شوند شامل فشار خون بالا، دیابت، کلسترول بالا، مصرف دخانیات، کم تحرکی و اضافه وزن می­باشد. طبق برآوردها بیش از ۸۰% سکته های مغزی قابل پیشگیری هستند.

با این حال ممکن است علی رغم نداشتن هیچ یک از این ریسک فاکتورها فرد دچار سکته مغزی شود. امکان بروز سکته مغزی در جوانان نیز وجود دارد.

سکته مغزی چه تاثیراتی روی من دارد؟

تاثیرات سکته مغزی به شدت آسیب و محل آسیب در مغز بستگی دارد. بعد از بروز سکته مغزی ممکن است این اثرات کارکردی و عصبی در فرد مشاهده شود:

• ضعف و از دست دادن توانایی حرکت دادن دست و پاها (معمولا یک طرف بدن درگیر می­شود)
• اختلال حسی مثل احساس سوزش، بی حسی یا از دادن احساسات.
• اختلال ادراکی مثل از دست دادن ارتباط فضایی
• اختلال بلع یا تکلم
• اختلال حافظه یا قدرت تفکر
• اختلالات خلقی مثل احساس افسردگی
• اختلال بینایی مثل دوبینی
• درد کتف
• بی اختیاری ادرار
• خستگی

بعد از بروز سکته، فیزیوتراپی چه کمکی به بیمار می­کند؟

چند روز بعد از بروز سکته مغزی، به خاطر کاهش ورم مغز، کارکردهای مغز به طور قابل توجهی بهبود پیدا می­ یابند، و بعد از گذشت چند ماه، به دلیل اینکه عصب­ های مغزی انجام وظایف قسمت­های آسیب دیده را به عهده می­گیرند (فرآیند “خاصت انعطاف پذیری عصبی” )، بهبود ادامه پیدا می­کند. حتی ممکن است بعد از به دست آوردن قدرت، استقامت و اعتماد به نفس خود، روند بهبودی تا چند سال تداوم داشته باشد.

هدف از توانبخشی بیماران سکته مغزی این است که کارایی و استقلال بیمار به حداکثر برسد. تیمی متشکل از چند متخصص بهداشت و درمان که فیزیوتراپیست­ ها در آن نقش مهمی ایفا می کنند در این زمینه به بیمار کمک می­کند.

فیزیوتراپیست ­ها، به بیماران سکته مغزی کمک می کنند تا بتوانند بهتر بنشینند، بایستند، کار کنند و از بازو­هایشان استفاده کنند. فیزیوتراپیست­ ها تمریناتی که به بهبود حرکت کمک می کنند مثل تعادل، قدرت عضلات، دامنه حرکت، ادراک، هماهنگی و استقامت را به بیمار آموزش می­دهند.

در اینجا وظایف فیزیوتراپیست در مراحل مختلف توانبخشی توضیح داده شده ­است.

مرحله اولیه (حاد)

در روزهای اول سکته مغزی، بیمار در بیمارستان بستری می­شود. بسیاری از بیماران بعد از ابتلا به سکته مغزی قادر به حرکت یا تغییر وضعیت بدن خود نیستند. بنابراین فیزیوتراپیست می­تواند با آموزش تمرینات مربوط به تغییر وضعیت بدن به کاهش ورم اندام ها، بروز خطر آسیب پوستی یا در­رفتگی کتف و حفظ طول بافت­ های نرم به بیمار کمک کند.

همچنین ممکن است ۲۴ تا ۴۸ ساعت بعد از بروز سکته مغزی، برای اینکه بیمار بتواند بلند شود یا حرکت کند، فیزیوتراپیست آموزش­ های لازم مثل نشستن لبه تخت، ایستادن و راه رفتن را به بیمار می­دهد. این حرکات به بیمار کمک می­کند تا ریسک پیشرفت عوارض مربوط به بی تحرکی کاهش پیدا کرده و روند بهبود کارکردهای بیمار افزایش یابد. توانبخشی باید ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت بعد از بروز سکته نیز مورد ارزیابی قرار گیرد.

همچنین بعد از ابتلا به سکته مغزی، فیزیوتراپیست به بیمار کمک خواهد کرد بتواند ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت حرکت کردن را شروع کند.

مرحله نیمه حاد

اگر توانبخشی لازم باشد، فیزیوتراپیست یکی از اعضای مهم تیم توانبخشی خواهد­ بود. بیمارانی که در مراحل اول توانبخشی جامع را شروع می­کنند نتایج بهتری خواهند داشت. فعالیت­ های توانبخشی و بازتوانی در یک مرکز توانبخشی یا در خانه با حمایت تیم درمانگران انجام می­شود.

برای کسب نتایج بهتر، توانبخشی باید فشرده و دارای ساختاری باشد تا حدالامکان زمان درمان ( کاردرمانی و فیزیوتراپی) به صورت برنامه ریزی شده پیش رود، به طور ایده آل حداقل روزانه ۳ ساعت درمان لازم است که دو ساعت آن به تمرین فعال اختصاص پیدا می­کند.

اولین کاری که فیزیوتراپیست انجام می­دهد این است که به بیمار (و خانواده یا مراقبش) کمک می­کند اهداف بازیابی را تعیین کند. اهدافی مثل، راه رفتن مجدد، لباس پوشیدن و سوار و یا خارج از ماشین. این اهداف باید مرتبا بررسی و به بروز شوند.

سپس فیزیوتراپیست به بیمار و مراقبش کمک می کند که به این اهداف برسند.

کارهایی که بیمار باید تمرین کند :

آموزش گام برداشتن و حرکت کردن

یکی از مهمترین هدف­ هایی که بعد از بروز سکته مغزی مورد توجه قرار می­گیرد، توانایی راه رفتن به طور مستقل است. فیزیوتراپیست­ ها با استفاده از تکنیک­ های مختلف به بیماران کمک می­کنند توانایی راه رفتن خود را به دست آوردند.

چند نمونه از تکنیک­های گام برداشتن:

• تمرینات پا که روی راه رفتن متمرکز می­شوند مثل تمرین اجزای راه رفتن (مثلا جلو عقب رفتن با پای ناتوان شده)
• تمرینات قدرتی برای پای ناتوان شده
• تمرین راه رفتن روی زمین
• کلاس­ های تمرینات دایره­ ای که در آن تمرینات مربوط به راه رفتن انجام می­شود.
• تجویز ابزار کمکی مثل عصا و چوب دستی
• آموزش قدم برداشتن به کمک دستگاه­ های توانبخشی رباتیک یا الکترومکانیکی- این دستگاه ­ها باعث می شود بیمار زمان بیشتری را به انجام تمرین راه رفتن بپردازد.
• تحریک موزون شنیداری، که در آن بیمار قدم هایش را با ضرب آهنگ هماهنگ می­کند تا بتواند ماهیت موزون و متقارن راه رفتن را حفظ نماید.
• آموزش تردمیل

بهبود تعادل

اختلال تعادل در سکته مغزی بسیار شایع است. تعادل ضعیف باعث از بین رفتن توانایی حرکت و افتادن بیمار می­شود. فیزیوتراپیست عواملی که باعث عدم تعادل می­شوند (مثل ضعف پا، اختلال ادراکی یا اشکال در سیستم دهلیزی) را بررسی کرده و بر اساس آن تمرینات مناسب و ایمن را برای بیمار تجویز می­کند.

چند نمونه از تمریناتی که فیزیوتراپیست برای حفظ تعادل برای بیمار استفاده می­کند :

• تقویت عضلات شکم
• تمرین کشیدن دست به سمت پاها در حالت نشسته
• تمرینات عملکردی در حالت ایستاده (مثل رسیدن به اجسام و حرکت دادن آنها از یک مکان به مکان دیگر)
• آموزش راه رفتن همراه با چالش­های تعادل (مثل حرکت بین موانع)
• تمرینات تقویت پاها
• تجویز ارتوز قوزک پا (یک آتل است که به نگه داشتن پا کمک می­کند)

در فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی حرکت و تعادل آموزش داده می­شود.

بازیابی کارایی بازو

دو سوم افراد مبتلا به سکته مغزی نمی­توانند بازوی آسیب دیده خود را حرکت دهند و متاسفانه بسیاری از آنها  کارایی بازوی را به طور کامل به دست نمی­ آورند.

چند تکینیکی که فیزیوتراپیست برای کمک به بهبود کارایی بازو استفاده می­کند :

• تمرینات عملکردی- یعنی تمرین بسیار فشرده و مکرر فعالیت های عملکردی بازو
• تمرین دو طرفه بازو – با استفاده از هر دو بازو، وظایف عملکردی یا الگوهای حرکت موزون تمرین می­شوند.
• ایجاد محدودیت حرکتی – در این تمرین بدون استفاده از بازوی سالم تنها بازوی آسیب دیده تمرین داده می­شود.
• تحریک الکتریکی – اگر عضلات بیمار بسیار ضعیف شده باشد به طوریکه کارایی خود را از دست داده باشد با وسیله ­ای که در آن برق جریان دارد برای تحریک عضله استفاده می­شود (از این تکنیک در آموزش قدم برداشتن نیز استفاده می شود)
• تمرین بازو با کمک ربات- مانند تمرینات حرکتی، دستگاه های رباتیک باعث می­شود بیمار زمان بیشتری به تمرین فعال و غیر فعال حرکت بازو بپردازد.
• واقعیت مجازی- در برخی مراکز، از تکنولوژی هایی مثل واقعیت مجازی و بازی های تعاملی برای تکمیل مراقبت ­های رایج و افزایش زمان درمان استفاده می­شود.

مدیریت انقباض عضلات

سکته مغزی روی میزان کشش عضلات که به آن تون عضله می­گویند، تاثیر می­گذارد. در بسیاری از افراد، سکته مغزی موجب کاهش تون عضله شده و عضلات را سست تر می­کند. اما در برخی کشش عضلات افزایش یافته و باعث سفت و منقبض ­تر شدن عضلات می­شود.

انقباض عضلات باعث درد و تغییر شکل در ناحیه­ ی آسیب دیده مثل پنجه دست­ها می­شود. فیزیوتراپیست با استفاده از چند تکنیک مختلف مثل انواع تمرینات کششی میتواند به رفع این مشکل کمک کند. در برخی موارد، پزشک برای کاهش انقباض سم بوتولینوم به ناحیه آسیب دیده تزریق می­کند. بعد از آرام و شل شدن عضلات به واسطه تزریق ، فیزیوتراپیست برای آموزش دادن تمرینات کششی، انجام تحریک الکتریکی یا تغییر برنامه ­ی توانبخشی، بیمار را ویزیت می­کند.

تمرین قلبی تنفسی

حفظ و بهبود وضعیت قلبی تنفسی از بخش­های مهم توانبخشی سکته مغزی به شمار می­رود. بدین منظور از تمرینات هوازی مثل راه رفتن روی تردمیل یا روی زمین و تمرینات دایره ­ای استفاده می­شود.

فیزیوتراپیست بر اساس نیاز و میزان عملکرد بیمار و با توجه به ناتوانی یا مشکلاتی که سکته برای بیمار ایجاد کرده­ است، تمرینات هوازی را تعیین می­کند.

مرحله ­ی بلند مدت (مزمن)

اغلب به بیماران سکته مغزی گفته می­شود، بازیابی توانایی­ های فیزیکی بعد از گذشت ۳ تا ۶ ماه از بروز سکته مغزی اندک است؛ ولی طبق تحقیقات انجام شده، حتی چند سال بعد از ابتلا به سکته مغزی، بیمار می­تواند با تمرینات اصولی و صحیح توانایی­ های فیزیکی خود را تا حدود زیادی به دست آورد.

فیزیوتراپیست بر اساس نیاز و اهداف بیمار یک برنامه فردی طراحی می­کند تا روی تمام موارد مذکور کار کند.

از آنجایی که طبق تحقیقات، بعد از ابتلا به سکته مغزی میزان فعالیت فیزیکی و تناسب اندام کاهش پیدا می­کند، انجام تمریناتی که باعث افزایش تناسب اندام بیمار میشوند به بهبود عملکرد و کاهش ناتوانی و مرگ و میر کمک می­کنند.

یکی دیگر از بخش های مهم مدیریت بیمار، این است که احتمال بروز سکته مغزی جدید کاهش داده­ شود. فیزیوتراپیست­ ها با استفاده از استراتژی­ هایی که باعث افزایش سطح فعالیت جسمانی و حفظ وزن مناسب بیمار می­شوند، نقش مهمی در تغییر سبک زندگی بیمار و پیشگیری از ابتلای مجدد به سکته مغزی ایفا می­کنند. سایر متخصصین مثل فیزیولوژیست­ های ورزشی و متخصصین تغذیه نیز، نقش مهمی در این زمینه به عهده دارند.

میزان اثربخشی فیزیوتراپی در بهبودی بیماران سکته مغزی

بسیاری از مطالعات نشان می­دهند که مداخلات فیزیوتراپی به بهبود عملکرد بازو، تعادل و راه رفتن کمک می­کنند. براساس یافته­ های به دست آمده دستورالعمل­ های مشخصی برای استفاده از این روش­های درمانی ارائه شده­ است.

فیزیوتراپیست­ ها برای تهیه یک برنامه درمانی کارآمد از سنجش­ ها وابزارهای ارزیابی متعددی استفاده می­کنند. بر اساس تحقیقات انجام شده، فیزیوتراپی در بازآموزی حرکات عملکردی بسیار موثر هستند. در این بازآموزی­ ها، بر اساس نیاز و توانایی بیمار عملکردهای آسیب دیده و تمرین راه رفتن روی تردمیل آموزش داده می­شود.

در کل، هر چه بیمار در جلسات درمانی فعال­تر باشد بهبودی بیشتری خواهد­ داشت.

در صورت کند پیشرفتن بهبودی آیا باید نگران شد؟

بیماری ­های زمینه ای مثل مشکلات قلبی و عملکرد­­هایی که بعد از سکته دچار اختلال شدند، روی بازتوانی تاثیر می­گذارند. به طور مثال، سکته مغزی باعث اختلال تفکر و حافظه می­شود و همین امر همکاری بیمار در توانبخشی را مختل می­کند. معمولا این مشکلات در هفته ­های اول بعد از سکته خود را نشان می­دهند. تیم توانبخشی سعی می­کند با برنامه ریزی میزان بهبودی بیمار را افزایش دهد و سایر بیماریهای زمینه ­ای را کنترل کند.

گاهی بیمار حس می­کند بهبودی اش متوقف یا کند شده ­است. فیزیوتراپیست با استفاده از تست­های استاندارد، که می تواند روش خوبی برای پیگیری بهبودی در طول زمان باشد، پیشرفت شما را مرتبأ اندازه گیری می­کند. این همچنین می­تواند نشان دهد که بهبودی با چه سرعتی ادامه دارد. اغلب پس از چندین ماه پس از سکته مغزی بهبودی کند می­شود، اما با درمان، حمایت و ذهنیت درست بهبودی ابدأ متوقف نخواهد شد .

چقد طول می کشد بیمار بهبود پیدا کند؟

بهبودی پس از سکته مغزی به سلولهای عصبی مغز که عملکرد سلول­های آسیب دیده را بر عهده دارند و یا رشد ارتباطات سلولی جدیدی که در پاسخ به آموزش و درمان ایجاد می شوند، بستگی دارد. به این فرآیند انعطاف­ پذیری عصبی گفته می­شود و می تواند در هر مرحله پس از سکته رخ دهد و با توجه به شرایط مناسب می تواند ادامه یابد.

فیزیوتراپیست نورولوژیک می­تواند بیمار را در استفاده از روش­های ایمن و موثر برای ایجاد انعطاف پذیری عصبی و بهبود عملکرد راهنمایی کند. آنها یک برنامه حرکتی هدفمند، فشرده، معنی­ دار و قابل تعمیم به طیف وسیعی از موقعیت­ ها را تهیه می­کنند، تا مغز بیمار بتواند یاد بگیرد دوباره عادی حرکت کند.