بی‌اختیاری ادرار مشکل شایعی است که برای بسیاری از افرادی که نتوانسته‌اند به سرعت خودشان را به سرویس بهداشتی برسانند، شرم و ناراحتی به بار می‌آورد. بی‌اختیاری ادرار به وضعیتی گفته می‌شود که فرد نتواند مانع خروج ادرار شود. این مشکل می‌تواند نتیجه‌ی وارد شدن استرس، برای مثال هنگام سرفه کردن باشد یا در طول بارداری و بعد از آن رخ دهد. البته بی‌اختیاری ادرار عموماً جزء عوارض مشکلاتی مانند چاقی است. احتمال مواجه شدن با بی‌اختیاری ادرار به موازات بالا رفتن سن بیشتر می‌شود.

 برای درمان بی اختیاری ادرار از ورزش، تحریک الکتریکی و بیوفیدبک در فیزیوتراپی استفاده می شود.

عامل‌های خطر بی‌اختیاری ادرار

موارد زیر احتمال دچار شدن به بی‌اختیاری ادرار را افزایش می‌دهد:

• چاقی: اضافه وزن فشار مضاعفی را به مثانه و عضلات اطراف آن وارد می‌کند. در نتیجه این عضلات ضعیف می‌شود و احتمال این که ادرار هنگام سرفه کردن یا عطسه زدن ناخواسته ترشح کند، بیشتر می‌شود.
• سیگار کشیدن: استعمال دخانیات منجر به سرفه‌ی مزمن می‌شود که یکی از عامل‌های بی‌اختیاری ادرار است.
• جنسیت: بانوان بیشتر از آقایان مستعد ابتلا به بی‌اختیاری ادرار استرسی هستند، به ویژه اگر فرزندانی هم به دنیا آورده باشند.
• سن بالا: عضلات مثانه و میزراه (مجرای خروج ادرار) به مرور زمان ضعیف می‌شود.
• ابتلا به بعضی بیماری‌ها و عارضه‌ها: دیابت، بیماری کلیه، ضایعه نخاعی و بیماری‌های عصبی مانند سکته مغزی احتمال بروز بی‌اختیاری ادرار را افزایش می‌دهد.
• ناراحتی پروستات: بی‌اختیاری ادرار گاهی بعد از جراحی پروستات یا پرتودرمانی رخ می‌دهد.

 انواع بی اختیاری ادرار و علائم آن

تصویر از چپ: ضعیف بودن عضلات، پرکاری مثانه، پرکاری مثانه و ضعیف بودن عضلات، مثانه نمی‌تواند ادرار بیشتری را نگه دارد.

هر یک از گونه‌های بی‌اختیاری ادرار دلیل خاص خود را دارد که در ادامه با آنها آشنا می‌شوید.

بی‌اختیاری استرسی

بی‌اختیاری استرسی شایع‌ترین نوع بی‌اختیاری ادرار، به ویژه در میان زنانی است که زایمان کرده‌اند یا یائسگی را پشت سر گذاشته‌اند. منظور از استرس در بی‌اختیاری ادرار، نه استرس ذهنی، بلکه فشار فیزیکی است. چنانچه مثانه و عضلات موثر در کنترل ادرار تحت فشار ناگهانی و شدیدی قرار بگیرند، ادرار ناخواسته تخلیه می‌شود.

علائم بی‌اختیاری استرسی

از محرک‌های بی‌اختیاری ادرار استرسی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سرفه، عطسه یا خنده
• بلند کردن اشیاء سنگین
• ورزش

بی‌اختیاری ادرار فوریتی

بی‌اختیاری ادرار فوریتی یا رفلکسی که با اصطلاح پرکاری مثانه نیز از آن یاد می‌شود، دومین نوع شایع بی‌اختیاری ادرار است. انقباض ناگهانی و غیرارادی دیواره‌ی عضلانی مثانه موجب احساس نیاز فوری و غیرقابل کنترل به تخلیه ادرار می‌شود.

علائم بی‌اختیاری ادرار فوریتی

زمانی که فرد ناگهان نیاز فوری به تخلیه‌ی ادرار را حس می‌کند، زمان بسیار کمی را قبل از خروج غیرارادی ادرار در اختیار دارد. محرک‌های بی‌اختیاری ادرار اورژانسی عبارت است از:

• تغییر ناگهانی موقعیت
• شنیدن صدای جریان آب
• رابطه‌ی جنسی، به ویژه حین ارگاسم

عضلات مثانه به طور غیرارادی در اثر آسیب دیدن عصب‌های مثانه، سیستم عصبی یا خود عضلات فعال می‌شود.

بی‌اختیاری لبریزی

این نوع بی‌اختیاری ادرار در میان مردان دچار ناراحتی‌های پروستات، آسیب‌دیدگی مثانه یا انسداد میزراه شایع‌تر است. غده‌ی پروستات بزرگ شده مثانه را مسدود می‌کند.

علائم بی‌اختیاری لبریزی

مثانه نمی‌تواند آن مقدار ادراری را که بدن تولید می‌کند، نگه دارد یا این که مثانه نمی‌تواند کاملاً تخلیه شود و در نتیجه مقدار کمی ادرار ترشح می‌شود. بیماران غالباً باید مرتب ادرار کنند، ادرار قطره قطره خارج می‌شود یا این که ادرار دائماً قطره قطره از میزراه ترشح می‌کند.

بی‌اختیاری کلی

مثانه نمی‌تواند ادرار را ذخیره کند. در نتیجه ادرار دائماً ترشح می‌کند یا این که حجم زیادی از ادرار هر از گاه و به صورت غیرارادی تخلیه می‌شود. از علل بی‌اختیاری کلی می‌توان به مشکلات مادرزادی، آسیب دیدن نخاع یا دستگاه ادراری یا وجود حفره (فیستول) بین مثانه و برای مثال واژن اشاره کرد.

بی‌اختیاری عملکردی

بی‌اختیاری عملکردی به حالتی گفته می‌شود که فرد می‌داند باید ادرار را تخلیه کند، اما به دلیل مشکلات حرکتی نمی‌تواند به موقع خود را به سرویس بهداشتی برساند.

تشخیص بی‌اختیاری ادرار

روش‌های زیر برای تشخیص بی‌اختیاری ادرار به کار برده می‌شود:

• ثبت اطلاعات مربوط به مثانه: از بیمار خواسته می‌شود که میزان مایعات مصرفی در روز، زمان ادرار کردن، میزان تولید ادرار و دفعات بی‌اختیاری را یادداشت کند.
• معاینه بالینی: پزشک واژن را معاینه می‌کند و قدرت عضلات کف لگن را بررسی می‌کند. همچنین رکتوم (راست روده) بیماران مرد را معاینه می‌کند تا تشخیص دهد که آیا غده‌ی پروستات بزرگ شده است یا خیر.
• آزمایش ادرار: آزمایش ادرار برای بررسی وجود نشانه‌های عفونت و ناهنجاری‌های مختلف انجام می‌شود.
• آزمایش خون: آزمایش خون برای ارزیابی عملکرد کلیه انجام می‌شود.
• اندازه‌گیری مقدار ادرارباقیمانده (PVR): مقدار ادرار باقیمانده در مثانه بعد از تخلیه‌ی ادرار اندازه‌گیری می‌شود.
• سونوگرافی لگن: در این روش تصویری از حفره لگن به دست می‌آید که به تشخیص ناهنجاری‌ها کمک می‌کند.
• تست استرس: از بیمار خواسته می‌شود که فشاری ناگهانی را وارد کند تا پزشک خروج ادرار را بررسی کند.
• نوار مثانه (یورودینامیک): نوار مثانه نشان می‌دهد که مثانه و عضله‌ی اسفنکتر ادراری چه مقدار فشار را می‌تواند تحمل کند.
• سیستوگرام: نوعی رادیوگرافی است که تصویری از مثانه را به دست می‌دهد.
• سیستوسکوپی: لوله باریکی که لنزی در انتهای آن قرار دارد، وارد میزراه می‌شود تا پزشک با استفاده از آن بتواند ناهنجاری‌های داخل مجاری ادراری را ببیند.

درمان بی اختیاری ادرار با بیوفیدبک

انواع روش های درمانی در فیزیوتراپی برای بی اختیاری ادرار عبارتند از:

تحریک الکتریکی

برای درمان مثانه پرکار (OAB) و رفع نیاز شدید به ادرار کردن از جریان الکتریکی ضعیفی استفاده می‌شود. تحریک الکتریکی کنترل بیمار را بر روی عضلات مثانه افزایش می‌دهد، مثانه اندامی کیسه‌ مانند است که ادرار را نگه می‌دارد. چنانچه درمان دارویی، ورزش‌های لگن و دیگر تغییرات سبک زندگی موثر نباشد، پزشک تحریک الکتریکی را برای درمان بی‌اختیاری ادرار توصیه می‌کند. سه روش برای اعمال تحریک الکتریکی وجود دارد که یکی از آنها نیاز به جراحی دارد.

تحریک عصب خاجی (SNS )

تصویر از بالا: تحریک کننده الکتریکی،  مثانه، استخوان دنبالچه، عصب‌ها

پزشک دستگاهی مانند باطری قلب را پشت پایه‌ی ستون فقرات قرار می‌دهد، عصب خاجی که تبادل سیگنال‌های بین مثانه، نخاع و مغز را به عهده دارد و زمان نیاز به تخلیه‌ی ادرار را اعلام می‌کند، در این محل قرار دارد. تحریک عصب خاجی انتقال این پیام‌ها را مختل می‌کند. ابتدا لازم است که تست انجام شود تا پزشک از موثر بودن درمان اطمینان حاصل کند. پزشک برش کوچکی را پایین کمر ایجاد می‌کند و سیم باریکی را نزدیک به عصب خاجی قرار می‌دهد. این سیم به دستگاه باطری‌داری به نام تحریک کننده متصل است که بیرون بدن بیمار گذاشته می‌شود. تست سه هفته ادامه دارد، اگر علائم بهتر شود، عمل جراحی برای جایگذاری دائمی دستگاه انجام می‌شود. این عمل تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود. بیماران بعد از عمل می‌توانند سطح تحریک را با برنامه‌ریز دستی کنترل کنند.

تحریک جلدی عصب تیبیال (PTNS)

تحریک عصب تیبیال یک درمان غیرجراحی است. پزشک سوزن باریکی را زیر پوست مچ پا، نزدیک عصب تیبیال فرو می‌کند. تحریک کننده‌ای که خارج بدن قرار دارد، تکانه‌های الکتریکی را از راه این سوزن به عصب تیبیال و عصب‌های دیگر ستون فقرات منتقل می‌کند که مثانه را کنترل می‌کنند. هر جلسه درمان PTNS تقریباً سی دقیقه طول می‌کشد. معمولاً لازم است که ۱۲ جلسه درمان هفتگی انجام شود. البته گاهی اوقات لازم برای حفظ نتایج به دست آمده لازم است که درمان دفعات بیشتری تکرار شود.

تحریک الکتریکی عصب از راه پوست (TENS)

این روش عضلات کنترل کننده‌ی ادرار را تقویت می‌کند. پزشک سیم‌های باریکی را داخل واژن زنان یا داخل مقعد مردان قرار می‌دهد. بیمار پالس‌های جریان برق را دریافت می‌کند که عضلات مثانه را تحریک و آنها را قوی‌تر می‌کند.

بیوفیدبک

بیوفیدبک برای درمان بسیاری از عارضه‌ها، از جمله بی‌اختیاری ادرار کاربرد دارد. بیوفیدبک به بیمار آموزش می‌دهد که چگونه می‌تواند عملکردهای خاص بدن را کنترل کند. اطلاعات از طریق رایانه‌ای در اختیار بیمار قرار داده می‌شود که عملکردهای بدن را به تصاویر یا اعداد تبدیل می‌کند تا بیمار با توجه به آنها شیوه‌ی کنترل کردن عضلات را یاد بگیرد.

بیوفیدبک برای درمان بی‌اختیاری ادرار چگونه انجام می‌شود

بیوفیدبک در مطب انجام می‌شود. حسگر کوچکی داخل واژن یا مقعد گذاشته می‌شود. پروب عملکرد عضلات کف لگن را حس می‌کند و سیگنالی را روی صفحه‌ی رایانه نمایش می‌دهد. تصویر روی نمایشگر چیزی شبیه به یک توپ رنگی است؛ زمانی که عضلات کف لگن را منقبض می‌کنید، این توپ بزرگتر یا کوچکتر می‌شود. با نگاه کردن به این تصاویر روش صحیح انجام تمرین‌های کگل را یاد می‌گیرید. بعد از آن که قدری مهارت پیدا کردید، می‌توانید از دستگاه‌های خانگی استفاده کنید؛ بعضی از این دستگاه‌های خانگی از رایانه استفاده نمی‌کنند و قیمت بالایی ندارند. بسیاری از دستگاه‌های جدید روش صحیح انجام تمرین‌های کگل را با استفاده از برنامه‌های تلفن همراه به شما نشان می‌دهند. با بهره‌گیری از درمان بیوفیدبک می‌توانید تمرین‌های عضلات کف لگن را از همان ابتدا به درستی انجام دهید. انجام دادن این حرکات کل ناحیه‌ی لگن را قوی‌تر می‌کند. اگرچه انجام دادن این تمرین‌ها آسان به نظر می‌رسد، اما بسیاری از بیماران بدون کمک و راهنمایی متخصص (معمولاً متخصص طب فیزیکی) و بیوفیدبک نمی‌توانند این تمرین‌ها را به درستی انجام دهند. بیوفیدبک درمانی بسیار موثر برای بیماران دچار بی‌اختیاری ادرار استرسی محسوب می‌شود.

تمرین‌های کگل

تمرین‌های کگل به مجموعه حرکات تقویتی گفته می‌شود که انجام دادن آنها هم به مردان و هم به زنان توصیه می‌شود. این تمرین‌ها با هدف تقویت عضلات کف لگن طراحی شده است.

منقبض کردن عضلات و نگه داشتن آنها در حالت منقبض

به بیماران توضیح داده می‌شود که مدتی طول می‌کشد تا از این تمرین‌ها نتیجه بگیرند، اما بعد از آن که در انجام این تمرین‌ها مهارت پیدا کردند، ظرف چند هفته متوجه مزایای آنها می‌شوند. در مرحله‌ی اول باید محل عضلاتی را پیدا کنید که باید روی آنها کار کنید. جریان ادرار را در میانه‌ی راه متوقف کنید، عضلاتی که برای متوقف کردن جریان ادرار به کار برده‌اید، همان عضلاتی هستند که باید آنها را تمرین بدهید. بعد از آن که عضلات مورد نظر را پیدا کردید، باید در انجام تمرین‌ها مهارت پیدا کنید تا به نتیجه‌ی مطلوب برسید. برای شروع عضلات را منقبض کنید و آنها را ۵ ثانیه منقبض نگه دارید، سپس آنها را ۵ ثانیه شل کنید. این تمرین را چند بار انجام دهید. زمان انقباض و رها کردن عضلات را به تدریج بیشتر کنید و به ده ثانیه برسانید. این تمرین‌ها را حداقل سه بار در روز، هر بار ده مرتبه تکرار کنید تا هر چه سریع‌تر به نتیجه بهتری برسید. همچنین لازم است که روی منقبض و شل کردن عضلات کف لگن تمرکز کنید. سعی کنید از عضلات باسن، شکم و ران استفاده نکنید. هنگام انجام این تمرین‌ها نیازی به حبس کردن نفس نیست و می‌توانید به طور عادی نفس بکشید.

حرکت پل

به پشت دراز بکشید، بازوها را کنار بدن دراز کنید، کف دستها و کف پاها را روی زمین بگذارید و هر دو زانو را خم کنید. همان طور که عمل دم را انجام می‌دهید، مفصل‌های ران را به آهستگی از روی زمین بلند کنید و لگن را رو به بالا فشار دهید. عضلات سرینی را منقبض کنید و عضلات کف لگن را به سمت ناف بکشید. با هر نفسی که می‌کشید، لگن را رو به بالا باز کنید و کتف‌ها را به هم فشار دهید تا بدن را نگه دارد. هنگامی که نفس را بیرون می‌دهید، عضلات را شل کنید. این حرکت را ۵ بار انجام دهید.

حرکت ملخ

روی شکم دراز بکشید و چانه را روی زمین بگذارید. هر دو دست را مشت کنید و آنها را روی مفصل ران و بالای ران بگذارید. همان طور که زانوها را صاف و عضلات سرینی را منقبض نگه داشته‌اید، پاها را از روی زمین بلند کنید و دستها را نیز بالا ببرید.