پا ضربدری نشان دهنده ایجاد انحنای غیر عادی در ناحیه پایین پا است که باعث می شود یک شکاف بزرگ بین پاها و قوزک ها در زمان تماس زانوها با یکدیگر ایجاد گردد. اکثر کودکان به مشکل زانوی ضربدری تا زمان رسیدن به سن سه سالگی دچار هستند و این شرایط به خاطر نحوه خاص قرارگیری آنها در داخل رحم مادر ایجاد می شود. با رسیدن کودک به حدود سن چهار یا پنج سالگی، مشکل پا ضربدری در کودکان مشاهده می شود. به هر حال، پاها به تدریج صاف شده و هماهنگی عادی خود با سایر اعضای بدن را در سنین شش یا هفت سالگی به دست می آورند.

با این وجود، در بعضی کودکان، مشکل پا ضربدری ادامه پیدا می کند یا در سنین بالاتر ایجاد می گردد. در این موارد، اغلب علت ایجاد مشکل ناشناخته است، هر چند پا ضربدری می تواند در نتیجه شرایط استخوانی همچون نرمی استخوان یا اسکوروی (کمبود ویتامین سی) ایجاد شود. این مشکل همچنین می تواند به خاطر نقص مادرزادی در تشکیل استخوان ها ایجاد گردد.

علت ها و دلایل

دلایل و علت زانوی ضربدری معمولاً در کودکان سالم در سنین زیر شش یا هفت سال به صورت عادی مشاهده می شود. این شرایط به خاطر قرار گرفتن وزن بدن کودک بر روی ناحیه خارجی مفصل زانو ایجاد شده و یک بخش عادی از فرآیند رشد و افزایش سن کودک می باشد.

در اکثر موارد، مشکل پا ضربدری به خودی خود و بدون نیاز به روش های درمان زانوی ضربدری خاص بر طرف می شود. بدن کودک در طول فرآیند رشد، با تغییرات زیاد مواجه می شود که شامل تغییرات مشخص در وضعیت پاها است. در نتیجه این تغییرات، بدن کودک به تدریج ظاهر طبیعی خود را پیدا کرده و صاف تر می شود.

در صورتی که درمان پای ضربدری خود به خودی انجام نشود و فاصله بین قوزک پاها بزرگتر از 10 سانتی متر (در حدود 4 اینچ) باشد، یا اگر زانوهای کودک با یکدیگر متقارن نباشند، کودک ممکن است دارای مشکلات سلامتی یا اشکال در فرآیند رشد باشد. در اکثر موارد، دلیل ایجاد پا ضربدری ناشناخته است، هر چند شرایط فرد در دوران کودکی می تواند عامل ایجاد این مشکل باشد. برخی از دلایل اصلی ایجاد مشکل پا ضربدری به شرح زیر هستند:

نرمی استخوان

شرایط نادری است که می تواند بر فرآیند رشد استخوان کودک تاثیر گذاشته و معمولاً به خاطر فقر ویتامین دی (D) ایجاد می شود. نور خورشید منبع اصلی تامین ویتامین دی مورد نیاز بدن است و این ویتامین در روغن ماهی، تخم مرغ، و غلات صبحانه نیز وجود دارد.

شرایط تغذیه

همچون اسکوروی (فقر ویتامین سی) می تواند تاثیر منفی بر فرآیند رشد استخوان ها و مفاصل داشته باشد. این مشکل در موارد نادر مشاهده می شود.

 مشکلات ژنتیک نادر

برای مثال در این رابطه می توان از سندرم کوهن، که باعث می شود مشکلات متعدد همچون اختلال یادگیری متوسط تا شدید برای فرد ایجاد شود، مشکلات ظاهری پیش رونده و خم شدن غیر عادی مفاصل را نام برد.

سابقه فامیلی ناهنجاری های اسکلتی نیز می تواند یکی از دلایل اصلی ایجاد زانوی ضربدری در بین کودکان باشد. در افراد بزرگسال، مشکل پا ضربدری می تواند در نتیجه یک آسیب دیدگی همچون شکستگی ترمیم نشده استخوان ساق پا (تیبیا) یا در نتیجه شرایط خاص مفصل همچون ابتلا به استئو آرتریت یا آرتریت روماتوئید ایجاد شود.

آرتروز مفصل زانو نیز گاهی اوقات می تواند علت ایجاد پای ضربدری باشد. مشکل پای ضربدری همچنین می تواند باعث وارد شدن فشار اضافی به مفصل زانو و ابتلای فرد به آرتروز در سال های بعد شود.

علائم و نشانه ها

در صورتی که یک کودک دچار پای ضربدری به نحوی بایستد که زانوهای وی در کنار یکدیگر باشند، بخش پایین پا از هم فاصله گرفته و باز می شود. به این ترتیب پاها و قوزک ها فاصله بیش از حد و غیر عادی از یکدیگر خواهند داشت.

توجه داشته باشید که فاصله کم بین پاها و قوزک ها مسئله ای عادی و طبیعی است. در کودکان تا سنین چهار سال، این فاصله می تواند تا 10 سانتی متر (در حدود 4 اینچ) باشد و نیازی به نگرانی درباره این موضوع نیست. به هر حال، در صورت مشاهده شرایط زیر لازم است برای بررسی وضعیت به پزشک مراجعه شود:

 فاصله بین قوزک ها بزرگتر از 10 سانتی متر باشد.

تفاوت زیاد بین زاویه پاها در هنگام ایستادن به صورت صاف وجود داشته باشد.

 زاویه بیش از حد به سمت داخل یا خارج در محل مفصل زانو مشاهده شود.

فرد به خاطر زاویه زانوهای خود دچار درد شود.

بیمار با مشکل در ارتباط با راه رفتن مواجه شده یا به نحو صحیح راه نرود.

مشکل پا ضربدری گاهی اوقات در بین افراد بزرگسال مشاهده می شود. در این افراد، این مسئله اغلب با مشکلات مفصل همچون ابتلا به بیماری استئو آرتریت یا آرتریت روماتوئید همراه است. در موارد شدیدتر، وضعیت قرارگیری ضعیف پا می تواند بر سایر اعضای بدن همچون مفاصل لگن، کمر یا کف پا تاثیر گذارد. این شرایط می تواند باعث ایجاد درد، لنگیدن یا مشکلات راه رفتن و دیگر علائم پای ضربدری شود.

تشخیص

بررسی این مشکل از طریق اندازه گیری فاصله بین قوزک ها در زمانی که زانوها در کنار یکدیگر قرار می گیرند، امکان پذیر است. برای این کار کودک خود را به پشت خوابانده و پاهای وی را صاف نگه دارید. سعی کنید زانوهای کودک را در کنار یکدیگر قرار داده و فاصله داخلی بین قوزک ها را اندازه گیری نمایید.

در صورتی که کودک شما بین سنین دو و چهار سالگی قرار دارد و فاصله بین قوزک ها 10 سانتی متر (در حدود 4 اینچ) یا کمتر است، این شرایط عادی محسوب شده و معمولاً با رشد کودک به خودی خود بر طرف می شود. به هر حال، اگر این فاصله بزرگتر از 10 سانتی متر باشد، لازم است در این رابطه با یک پزشک یا متخصص فیزیوتراپی ملاقات گردد. فاصله بیش از 10 سانتی متر در کودکان دارای سن بیشتر نیز می بایست در ارتباط با بررسی مشکلات زیربنایی احتمالی توسط پزشک مورد بررسی قرار گیرد.

علاوه بر فاصله بین قوزک پاهای کودک، دکتر فیزیوتراپی برای تشخیص و درمان پای ضربدری معمولاً موارد زیر را نیز مورد توجه قرار می دهد:

 قد کودک

تقارن زانوها (مقدار شبیه بودن زانوها به یکدیگر)

بررسی هماهنگی پاها، لگن و اندام های پایین تنه

نحوه قدم زدن در هنگام راه رفتن (به منظور بررسی عادی بودن راه رفتن کودک)

در این زمان نیاز به عکس برداری رادیولوژی برای تشخیص مشکلات زیربنایی که باعث ایجاد زانو ضربدری شده، ممکن است وجود داشته باشد.

 راه و روش های درمان  و فیزیوتراپی

فیزیوتراپ می تواند برنامه تمرینی مشخصی را برای درمان زانو ضربدری در کودکان مورد استفاده قرار دهد.

دکتر فیزیوتراپی می تواند این برنامه را به صورتی طراحی کند که به تقویت عضلات ضعیف شده کمک نماید. با تمرکز بر عضلات خاص نیازمند تقویت، بیمار می تواند بدن خود را در وضعیت صحیح قرار داده و تمام انواع تمرینات ورزشی را انجام دهد. به این ترتیب همچنین می توان ریسک ایجاد آسیب دیدگی در هنگام انجام فعالیت های ورزشی را نیز کاهش داد.

علاوه بر این، حرکت های کششی یک بخش مهم از درمان پای ضربدری است. هنگامی که یک مفصل در تمام مواقع در موقعیت نامناسب قرار داشته باشد، ساختارهای خاص آن کوتاه و سفت می شوند. سفتی مفاصل و عضلات می تواند باعث ایجاد مشکل در بازپروری و تقویت نواحی تحت درمان شود. به منظور درمان زانو ضربدری دکتر فیزیوتراپی می تواند مفصل زانو را بررسی کرده و ساختارهای سفت شده را مشخص نماید. به این ترتیب می توان از یک برنامه کششی مناسب برای بهبود وضعیت بیمار استفاده کرد.

دکتر فیزیوتراپی همچنین می تواند از درمان دستی و تکنیک های ماساژ به همراه بعضی مودالیتی ها مثل امواج مافوق صوت برای ایجاد تغییر در وضعیت اندام ها و هماهنگ کردن آنها با یکدیگر استفاده نماید. ارزیابی کامل دکتر فیزیوتراپی می تواند به تعیین نواحی اصلی عامل ایجاد محدودیت در ارتباط با مشکل کمک موثر نماید. در بعضی موارد، عدم قرارگیری صحیح زانو یک عامل ثانویه است که در نتیجه مشکل در ناحیه لگن ایجاد شده است. با آزاد کردن گرفتگی ایجاد شده در نواحی خاص، می توان تعادل لازم را با ترمیم کوتاه شدن عضلات یا کشیدگی آنها در محل مفصل زانو ایجاد کرد. توجه داشته باشید که بدن هر بیمار دارای شرایط خاص و منحصر به فرد برای خود می باشد و به همین خاطر مشاهده این مشکل در افراد مختلف می تواند دلایل متفاوت و در نتیجه درمان های متفاوت داشته باشد. در بعضی موارد، پای ضربدری یک مسئله بایو مکانیکال است که امکان رفع آن با استفاده از تکنیک های فیزیوتراپی وجود دارد.

ورزش و حرکات اصلاحی

دکتر فیزیوتراپی از تمرین های مختلف برای بهبود و درمان پای ضربدری استفاده می کند. حرکات اصلاحی پای ضربدری معمول در این حالت شامل پرس زانو، لیفت پا، اسکات دیوار و خم کردن عضله زرد پی است که به منظور تقویت عضلات و بهبود هماهنگی بخش های مختلف زانو مورد استفاده قرار می گیرد. برای کامل کردن لیفت پا، کودک بر روی زمین دراز کشیده و یک پای خود را از محل زانو خم می کند. سپس لازم است کودک پای صاف خود را چند اینچ از زمین بلند کرده و آن را برای حدود 5 ثانیه نگه دارد. برای کامل کردن پرس زانو، کودک بر روی یک نیمکت یا زمین دراز کشیده و یک حوله لوله شده پشت یکی از زانوهای وی قرار داده می شود. در ادامه کودک می بایست پای خود را صاف کرده، عضله بزرگ چهار سر ران را منقبض نماید و پشت پای خود را به سمت زمین با تحت فشار قرار دادن حوله برای چند ثانیه فشار دهد. در صورت وجود هر گونه سوال در رابطه با این حرکت ها لازم است با پزشک کودک یا متخصص فیزیوتراپی صحبت شود. توضیح بیشتر درباره این تمرین ها در ادامه ارائه شده است.

لیفت پای صاف

به پشت بر روی زمین دراز کشیده و یک پای خود را صاف کنید. در این حالت زانوی دیگر شما باید خم بوده و کف پا بر روی زمین قرار داشته باشد. عضلات ران پای صاف خود را سفت کرده و در حدود یک فوت پا را از زمین بلند نماید. این وضعیت را برای پنج ثانیه حفظ کنید. در این حالت می بایست عضلات کمر در حالت ریلکس قرار داشته باشد و نباید دردی در ناحیه کمر احساس شود. این حرکت را با هر دو پا حداقل دو بار تکرار نمایید. این تمرین بطور خاص برای عضله چهار سر جلوی ران در نظر گرفته شده که می تواند به حمایت از مفاصل زانو کمک موثر نماید.

اسکات دیوار

در حالت ایستاده پشت خود را بر روی دیوار قرار داده و پاشنه پاها را به مقدار کافی از دیوار فاصله دهید. به این ترتیب هنگامی که کمر خود را بر روی دیوار به پایین در حالت اسکات حرکت می دهید، زانوها در یک خط با انگشتان پا قرار می گیرد. در این حالت پاها می بایست به میزان عرض شانه فاصله داشته و حرکت اسکات می بایست تا رسیدن به زاویه 90 درجه و نه پایین تر ادامه داده شود. عضلات شکم خود را برای انجام این حرکت تا حدودی جمع کنید و این وضعیت درمان پای ضربدری را برای 5 تا 10 ثانیه حفظ نمایید. به تدریج با افزایش قدرت عضلات می توانید طول مدت باقی ماندن در این وضعیت را افزایش دهید.

خم کردن عضله زرد پی

پشت یک صندلی را با دست خود گرفته و وزن بدن را بر روی یک پا قرار دهید. پای دیگر را خم کرده تا فقط از محل انگشتان بر روی زمین باشد. با استفاده از عضله زرد پی پاشنه پای خود را به سمت باسن بلند کنید. پای خود را در این حالت برای حدود 5 ثانیه نگه دارید و سپس آن را پایین بیاورید. این حرکت را 10 بار برای هر پا تکرار نمایید. با انجام این حرکت به صورت کنترل شده، شما می توانید از عضلات زردپی به جای نیروی حرکت آنی برای این تمرین استفاده نمایید.

پرس زانو

بر روی زمین یا یک نیمکت نشسته و یک پای خود را در جلوی بدن صاف کنید و یک حوله لوله شده در زیر زانوی پای خود قرار دهید. عضله چهار سر ران را در پایی که حوله زیر زانوی آن قرار دارد، جمع کنید و حوله را به سمت زمین با فشار زانوی خود فشار دهید. این وضعیت را برای سه ثانیه حفظ کنید و سپس به حالت اولیه باز گردید. این حرکت را 10 بار با هر دو پا تکرار نمایید.